Lendas e tradicións

Ataulfo II

Adulfo II, ou Ataulfo, foi bispo de Iria-Compostela entre os anos 855 e 876, cando o sepulcro apostólico facía ben pouco que fora descuberto por Teodomiro e a incipiente Compostela aínda carecía de recoñecemento formal respecto de Iria Flavia, pois esta era a sede oficial e aquela só a residencia obispal.

Eran tempos en que se sucedían, con grave perigo, os ataques normandos que, entrando pola ría de Arousa e o río Ulla, chegaban até Iria e atacábana en busca de todo o botín material e humano que puidesen lograr, deixando a Iria nunha situación moi precaria e obrigando ao clero e á poboación a fuxir ao Locus Sancti Iacobi e o seu primeiro núcleo urbano, máis seguro e defendible que a veiga iriense. Algunhas das incursións normandas pretenderon chegar até a aínda nacente Compostela para roubar como botín os restos apostólicos e pedir alto rescate por eles. A intervención do Conde Pedro resultou fundamental, salvando a Santiago da ameaza, vencendo ao invasor e disuadíndolle no futuro deste obxectivo.

É entón cando o bispo de Iria Adulfo ou Ataulfo II, fixo a Roma a solicitude de trasladar a sede por razóns de seguridade, ao que o papa Nicolás I accedeu, aínda que a condición de que Iria mantivese a condición de cátedra ou sede oficial sobre Compostela. É a partir deste momento que xorde, para os bispos de Iria, o nomeamento de Bispo de Iria e da Sede Apostólica, que logo xerará tensións entre Roma e Compostela.

Os costumes por aqueles tempos non eran precisamente exemplares, nin o ámbito monástico nin no laico, e as incursións normandas e as razias árabes favorecían un ámbito que propiciaban os desordenes, desenfreos e abusos nos costumes, con escándalos, concubinatos, vendas simoníacas e todo tipo de desordenes. O bo bispo Adulfo II propúxose acabar con estes desequilibrios e recuperar, mesmo con man dura, a disciplina eclesiástica. Tal actitude contrarió en extremo os intereses de cantos gozaban de tales alborotos, polo que ao bispo Adulfo xurdíronlle inimigos que buscaron o seu perdición ante o monarca Alfonso III. Foi acusado do abominable crime da sodomía, e subornouse aos servos do propio bispo, Zadan, Cadón e Acipilón quen, probablemente resentidos pola austeridade reinstauradora do prelado que lles facía perder as súas prerrogativas e prebendas, prestáronse a acusar ao seu bispo ante o rei, de tratos traidores cos mouros. Con tan malas artes e perversa e desleal estratexia convenceuse ao rei das súas culpas, que o apresou, e ante as alegacións de inocencia do bispo, resolveu someter o caso ao “Xuízo de Deus”.

O acusado debería comparecer ante un touro bravo como modo de dirimir a súa culpabilidade ou inocencia. Asumiu Adulfo a proba con submisión, celebrando antes a Eucaristía e presentándose logo ante o hastado co seu vestiario obispal e os seus ornamentos sacros. Solto o morlaco e azuzado por cans, arremeteu a fera en primeira intención, pero ao chegar ante o servo de Deus coa súa mirada e o seu pensamento postos na xustiza divina, frea a súa envestida, depón toda a súa cólera e inclina a súa testuz con mansedumbre, deixando que o bispo collese os seus cornos coas súas mans, mentres os asistentes prorrumpían en aclamacións de admiración ante a inconfundible proba da súa inocencia. O milagre lendario foi recollido nun romance da Crónica Xeral de Alfonso X.

---

A igrexa e a fonte da Escravitude

En 1852 edifícase o santuario, unha elevada construción en pedra de sillería sobre un xa elevado atrio. O acceso é mediante unha adiantada e rechamante escalinata de dúas entradas, enriba da Fonte Santa de dous caños.

Cando no século XVI estaban nunha talla de árbores, o párroco de Cruces Juan Pérez Mondragón está a piques de ser esmagado por un castiñeiro que sobre el se esborrallaba. Ao ver vir o castiñeiro presente que a súa morte se achega, no momento reza unha pregaria á virxe e milagrosamente non sofre grandes danos e logra salvar a vida. O piadoso sacerdote decide en 1582 como agradecemento á virxe salvadora construír unha fonte nese mesmo lugar, á que engade unha imaxe en pedra da Virxe María. Fonte que hoxe podemos ver á dereita da estrada xeral, debaixo das escaleiras de entrada ao Santuario.

Segundo a tradición en 1762, un labrador do Salnés, entre as rías de Arousa e Pontevedra, enfermo de hidropesía é conducido nun carro de bois ao Hospital de Santiago, entón o único na zona. Ao pasar por diante da fonte pídelle á súa esposa auga e solicita á virxe a súa curación. Despois de beber sente un repentino alivio e o enfermo decide permanecer alí tres días, sitio onde está a fonte, bebendo ata que se produce a curación. Como recoñecemento reza á virxe, bendita sexas por librarme da escravitude da miña enfermidade. Antes de partir deixa o carro e os bois como primeira esmola que chegou para a construción dunha pequena igrexa que gardou a imaxe da virxe. A fonte é coñecida desde entón como a Fonte Santa.

En 1852 edifícase o santuario, unha elevada construción en pedra de sillería sobre un xa elevado atrio. O acceso é mediante unha adiantada e rechamante escalinata de dúas entradas, encima de la Fonte Santa de dous caños. A escalinata serviu de modelo para a construída na baixada á estación de Santiago de Compostela e foi reproducida no Pobo Español de Barcelona. Desde alí hai unha boa vista sobre o amplo e verde val da Maía.

Dúas airosas torres:
Na esvelta fachada do santuario destacan as dúas airosas torres de 32,5 metros de altura, unha construída o ano 1885 en estilo barroco, a outra posterior. O primeiro corpo é liso, de moita altura, o segundo ocúpano as campás e o terceiro é unha delgada cúpula redonda con balconada ao redor. A parte central da fachada, moi equilibrada, serve de unión entre as torres. Portada cadrada de estilo barroco adornada a ambos os dous lados, no friso unha hornacina barroca coa imaxe da Virxe da Escravitude, encima un reloxo e no frontón unha cruz.

---

Cama do Santo

O Santiaguiño do Monte é un dos emprazamentos de maior tradición xacobea de Galicia. Na saia deste monte, tamén chamado San Gregorio, atópase un espazo de desbordante espiritualidade. Trátase dun xacemento arqueolóxico que podería remontarse á Idade de Hierro (s. III a. C.). A tradición identifícao como un dos santos lugares onde estivo a predicar o apóstolo Santiago na Península Ibérica, cara ao ano 40 d.C.

No exterior do templo consérvase un escudo do arcebispo Rodrigo de Lúa (1449-1460) e un altorrelieve que representa o bautismo da raíña Lupa por parte do apóstolo Santiago. O promontorio rochoso está formado por dez grandes pedras colocadas no seu día nunha estudada desorde. É en orixe un xacemento arqueolóxico que a tradición xacobea reinterpreta como o lugar onde estivo a predicar o Apóstolo. Detrás hai unha cruz antiga da que non se coñece a súa orixe.

O cardeal Jerónimo do Hoyo fai referencia a ela no século XVII. No século XIX Domingo Erosa e Fontán confirma a existencia de dúas imaxes, hoxe perdidas, que escoltaban ao Apóstolo. Representaban aos seus discípulos, unha a Atanasio e a outra a Teodoro. Máis adiante, no século XIV, a raíña Isabel na súa peregrinación a Compostela detense a orar sobre as pedras deste simbólico monumento xacobeo de camiño á tumba de Santiago.

Non pasou desapercibido o evocador espazo para o viaxeiro Ambrosio de Morais en 1572: “Neste lugar visitan os peregrinos como moi principal das súas romarías, subindo de xeonllos as bancadas que están cavadas na pena, e rezando en cada unha e pasando tendidos por aqueles dous buracos, e por outro que está un pouco máis abaixo. Tamén di un refrán naquela terra: “quen vai a Santiago en non vai ao Padrón, ou face romaría ou non”.

Nas proximidades do promontorio rochoso había unha pedra que a tradición identifica como o leito onde descansaba Santiago. É a chamada CAMA DO SANTO. A lenda transmitiuse oralmente desde tempos afastados polos pobos e aldeas que circundan Padrón. O historiador Eloy Rodríguez Carbia no seu libro “Os monumentos e a etnografía de Padrón a través dá Historia”, recolle un suceso acaecido nun tempo afastado: “Cando un canteiro do lugar de Extramundi [entidade de poboación próxima a Padrón] propúxose arrincala, ao ver isto achegáronse dous homes que lle dixeron:
- Pero ti que fas? Non ves que arrincas a cama do Santo!
O canteiro respondeu que todo era un conto, que o Apóstolo nunca durmira alí, despois de dicir estas palabras caeu ao chan, levárono para a súa casa e a continuación morreuse, non sen antes pedir perdón ao Santo tras recoñecer que cometese unha profanación.”

A evocadora fonte de auga está a un paso da ermida, situado a un nivel máis baixo. Aparece flanqueada por dous tramos de escaleira. A tradición popular transmitiu a crenza de que a fonte era froito dun milagre do Apóstolo, quen fixo brotar auga da roca ao golpeala 3 veces co seu báculo para saciar a sede dunha gentil muller. Domingo Erosa e Fontán recupera outra lenda que falaba da existencia no interior da fonte dunhas supostas galerías, a modo de grutas, onde se gornecían e protexían o Apóstolo e os seus discípulos.

Alí beben e lávanse tamén os devotos, e levan auga para as casas pois cren que “lava” todos os pecados.

O rochedo, coroado por unha imaxe de Santiago e unha cruz, o Altar do Apóstolo, ten buratos entremedias que disque fixo o apóstolo para esconderse dos que o perseguían. En tempos, os devotos subían os chanzos de xeonllos e arrastrábanse por tres ocos que hai entre as pedras chamados Gloria, Inferno e Purgatorio. Quen lograba pasar os tres buratos, conseguía o perdón pois, como en santo André de Teixido, se non o fan de vivos terían que facelo de mortos.

Desde o século XV vincúlase co perdón dos pecados. Era o lugar onde bebían e lavábanse os peregrinos que se aproximaban ao territorio en que o Apóstolo predicou. Actualmente mantense o rito de recoller a súa auga na véspera de San Xoán para que, mesturada coas herbas, purifique e libre dos malos espíritos.
O 25 de xullo celébrase no monte Santiaguiño unha romaría, unha tradición moi arraigada na comarca.

Presídea unha imaxe de apóstolo Santiago, coñecida popularmente co apelativo de O Parrandeiro, que se custodia en devandito templo. É levada aos ombreiros cada ano por veciños do pobo.

---

Iria Flavia e o tombo

Iria Flavia é hoxe o nome dunha pequena localidade veciña á famosa vila de Padrón. Porén, o seu peso histórico é enorme e a súa relación co nacemento de Compostela é incuestionable.

A súa fundación seguramente está relacionada co emperador Tito Flavius Vespasiano, que converteu este enclave nunha villae romana e porto comercial. As lendas locais atribúenlle ao propio Apóstolo Santiago a predicación nesta vila e nos seus contornos, concretamente no veciño cotarelo que leva o seu nome: Santiaguiño do Monte. A este mesmo lugar será traído o seu corpo, anos máis tarde, tras o seu martirio en Xerusalén, nunha viaxe-odisea a través do Mediterráneo e das costas do actual Portugal. Algunhas lendas contan que o seu corpo permaneceu en Iria durante un período breve de tempo para ser levado á súa actual localización en Compostela.

Coa oficialización do cristianismo, Iria converteuse en sé bispal. Aínda que hai moi poucos datos sobre estes primeiros séculos, a partir do século VI xa temos máis noticias. Aparecen moitos nomes de bispos de Iria, como Andrés no Concilio de Braga (561), Lugo (569) e II de Braga (572); Domingo no III Concilio de Toledo (589); Samuel, no IV Concilio de Toledo en 633; Gotomaro, Leonesindo (...709...); Augustino, nos tempos de Fruela I (757-68); Vaula, nos tempos de Mauregato (783-788); ata chegar ao gran Teodomiro, descubridor da tumba do Apóstolo (813). Finalmente, Adulfo II (855) foi o bispo que trasladou a sé episcopal a Compostela, aínda que a capital seguiu sendo Iria. Existe, ademais, unha relación doutros 28 bispos enterrados en Iria, que chegaron procedentes de toda a Península escapando das invasións árabes do ano 711. No século XII, o arcebispo de Santiago, don Diego de Xelmírez, dá testemuño destes bispos relatando que o papa Calisto considerou a igrexa de Iria como segunda sé por se atoparen aquí "os 28 santos corpos".

Iria Flavia foi quizais a única Igrexa de Hispania que mantivo a sucesión episcopal durante a invasión musulmá a pesar das continuas arremetidas. Entre tantas tumbas e enterramentos sacros, hai unha de especial devoción para toda a comarca. Esta tumba, situada á dereita do altar maior, no corredor da sancristía, é a orixe desta historia tan curiosa. Trátase do sepulcro do Bispo Santo. O nome deste bispo non o coñecemos, pero é distinguido por todos como "O Corpo Santo". Din que o seu corpo foi atopado incorrupto en 1675, sendo este fenómeno estraño, seguramente, a orixe dunha gran devoción. Axiña se lle atribuíron numerosos milagres e, cos anos, tamén collerá sona de ter a facultade de desendemoñar a bebés acabados de nacer. A crenza moi arraigada de que as causas dos problemas de moitos bebés que nacían con dificultades, choraban moito ou non comían ben puidese ter a súa orixe en feitizos ou nun mal de ollo levou moitas nais a acudiren ao santo para remediar o problema e sandar os seus cativos. Ao rito de desenfeitizar un bebé denominóuselle "o Tombo".

Unha vez "certificado" o meigallo no bebé, procedíase a resolver o mal. O rito consistía en ir ao templo e poñer o neno enriba da lápida do "Corpo Santo", sobre a que previamente se colocara un pano branco. Dábaselle un tombo ou unha volta completa ao bebé sobre o pano para que o feitizo quedase impregnado no tecido. Logo recollíase o pano e a roupa do bebé, que se levaba decontado ao río máis próximo. Dise que se limpaban estes panos baixo 7 pontes ou 7 fontes e santo remedio! A auga levaba a miseria contraída e o neno sandaba. Outro remedio parecido e moi estendido na zona, se ben era un pouco máis aparatoso, consistía en levar o anxiño "endemoñado" ao forno do panadeiro. Alí colocábase o neniño sobre a pa do pan e introducíase brevemente no forno candente. Este proceso tiña o mesmo efecto antimeigallo que se describiu anteriormente. Dándolle unha pequena cocción extra, o neno sandaba. Cabe preguntarse a quen lle faltaba unha fervura neste caso: ao neno, ao panadeiro ou aos pais por consentiren tostalo.

---

Macías O Namorado

Macías, chamado o Namorado, era oriúndo de Padrón. Foi un mancebo ao servizo do marqués Enrique de Villena, mestre da Orde de Calatrava. Esta é unha historia de amor que comeza seguramente á beira do río Ulla. Unha fermosa dama da corte da marquesa de Villena, chamada Elvira, cae do seu cabalo nas augas do río e é rescatada por un mozo que pasaba por alí, Macías.

Contemplándoa nos seus brazos, namorouse perdidamente dela e naceu un romance entre ambos que se mantivo en segredo por desexo expreso da dama. Macías comenzou a escribir as súas románticas cantigas. Pero a desgraza axiña salpicaría a relación. Durante unha viaxe do apaixonado Macías, un rico fidalgo vasalo do marqués, chamado Hernán Pérez, fixouse en Elvira e gustoulle moito. O marqués consente o matrimonio, e contan que sen moito desgusto por parte de Elvira. Macías, desenganado e con inmensa dor, preferiu pensar que o amor da súa amada seguía intacto e que a forzaran ao casamento. Por iso decidiu seguir escribíndolle poesías de amor á súa dama, e obtivo resposta dela a través de cartas secretas. Dise que o seu amor era tan forte que, aínda coa nova realidade marital, os amantes non renunciaron á súa relación.

Estes amores son descubertos axiña polo celoso marido. O seu primeiro impulso foi matar o amante da súa esposa, pero preferiu denunciarlle os feitos ao marqués. Este reprendeu fortemente a Macías dicíndolle que esquecese dunha vez a Elvira. Pero Macías seguía namorado e continúa no seu afán de recuperar o seu amor con poesías, ata esgotar a paciencia do marqués, que ordena o seu encarceramento. O reo é conducido ao castelo de Arjonilla, na provincia de Xaén. Desde a súa cela, o poeta segue cantando o seu amor con laios e dor, alimentando esperanzas. Estas cartas chegaron ás mans do marido, que decide pórlle fin a esta situación de vez. Tolo cos celos, o fidalgo e marido colle o seu cabalo e marcha cara a Arjonilla. Entra no cárcere e coa súa lanza atravésalle o peito a Macías e alcánzalle o corazón. Hai amores que matan! Macías será, desde entón, símbolo do amor tráxico e fatal.

O seu amor apaixonado cara a Elvira é hoxe un tesouro literario. Macías é o último gran poeta medieval en lingua galega. Atribúenselle 21 cantigas, reunidas no Cancioneiro de Baena, que incorporan á tradición galega medieval elementos da poesía do amor cortés. A súa lenda foi fonte de inspiración para varios escritores con sona. O máis coñecido foi Mariano José de Larra, co seu drama Macías e coa novela El doncel de don Enrique el Doliente, as dúas baseadas no mesmo home.

---

O Pedrón de Padrón

Tras o descubrimento da tumba do Apóstolo Santiago no monte Libredón e o auxe das peregrinacións medievais, miles de peregrinos chegarán a Compostela para venerar o santo. Visitadas as súas reliquias, xordenos devotos camiñantes a necesidade case turística de coñecer aqueles lugares considerados sacros, ligados á tradición xacobea.

A contemplación do ocaso do sol na fin da terra, a visita ao santuario da Virxe da Barca en Muxía, a visión da ría sacra de Arousa ou a actual vila de Padrón completaban a peregrinación. As visitas a estes lugares dábanlle unha dimensión máis integral á viaxe, eran o broche de ouro final que todo peregrino buscaba antes de iniciar a súa viaxe de regreso. Nace así, na Idade Media, e comeza a ter sona a cidade de Padrón. Segundo a tradición, o Apóstolo predicou por estas terras en vida, no outeiro próximo chamado hoxe Santiaguiño do Monte, e tras terminar o seu apostolado volveu a Xerusalén. Alí será martirizado e, curiosamente, o seu corpo será traído de novo a estas terras da man dos seus discípulos Teodoro e Atanasio (*). Chegaron nunha barca de pedra gobernada por anxos. Remontando a ría de Arousa e internándose no río Sar, a barca deterase diante dunha ara romana enclavada no bordo do río. Os discípulos aproveitaron esta estaca improvisada para amarrar a barca e descender á terra. Séculos máis tarde, e grazas a estas lendas locais que circulan entre devotos, os santiagueiros comezan a presentarse na comarca para ver in situ os lugares relatados, ara pagá incluída.

Tal foi a veneración que esta ara produciu nos fieis, que se acabou construíndo unha igrexa románica sobre o obxecto de devoción para protexelo e custodialo. Esta igrexa edificouse de modo que a ara coincidise xusto debaixo do lugar máis sagrado do templo: o altar. A igrexa erixiuse en honor ao Apóstolo e foi reconstruída en varias ocasións en estilos arquitectónicos diferentes. A igrexa actual segue custodiando tan valioso obxecto no seu lugar orixinal. O altar barroco existente está deseñado cunha sección inferior con dúas portas. Abríndoas, pódese admirar esta peza con todo detalle.

Esta ara romana, de culto pagán inicial, posiblemente erixida en honor a Neptuno, foi rebautizada polos devotos peregrinos e recibiu o nome popular de pedra grande ou "Pedrón", de onde procede o nome actual da vila: Padrón. É abraiante o feito de poder admirar un altar cristián construído exactamente sobre a antiga ara ou altar pagán e que ambos formen parte da historia do Apóstolo e da cidade.

(*) A importancia destes dous discípulos é transcendental en toda a lenda xacobea, porque a decisión final, fortuíta ou premeditada, de enterrar o Apóstolo nestas terras e non noutras debémosllela integramente a eles.

---

A Raíña Lupa

As lendas que versan sobre a presenza do Apóstolo Santiago en España pódense dividir en dous grupos. O primeiro grupo de lendas relata a súa predicación en vida pola península, a súa loita contra os cultos solares, as aparicións que a virxe lle fai sobre un piar en Zaragoza, sobre unha barca de pedra en Muxía, a súa predicación na zona de Iria Flavia nun monte veciño (actual Santiaguiño do Monte) e mil historias máis.

O segundo grupo de lendas pertence á "translación" do seu cadáver martirizado cara a terras de Galicia e o seu enterramento no monte Libredón (actual Compostela). Nelas relátase a odisea dos discípulos Teodoro e Atanasio, que, tras recolleren os restos de Santiago (cabeza e corpo), bótanos por riba das murallas de Xerusalén e navegan desde o porto próximo palestino de Haifa ata a ría de Arousa e chegan ao porto próximo a Iria Flavia (Padrón), onde culmina o suceso marítimo e comeza o episodio terrestre.

Ao chegaren a terra firme, pedíronlle axuda á autoridade local para transportar e enterrar o corpo santo. Dirixíronse ao castelo da raíña da rexión. Esta raíña chamábase Lupa. Ela coñecera a Santiago en vida durante o seu paso por Galicia e, tras escoitar as súas predicacións, convertérase ao cristianismo e fora bautizada polo propio Apóstolo. Tras a súa marcha, a raíña volveu abrazar os cultos pagáns anteriores, abandonando a fe cristiá. Residía nun castelo en terras da Amaía, rodeado por unha grosa muralla que formaba a fortaleza do castro de Francos, tamén chamado castro Lupario.

Alí acudiron os discípulos do apóstolo para solicitaren permiso para enterrar o cadáver do seu mestre en terras do seu dominio. Tras recibilos, se cadra por rancor, desentendeuse da cuestión, enviando estes discípulos a parlamentar cun druída chamado Régulo, o Gran Xefe e sacerdote que custodiaba a “Ara solis” e que vivía na mítica cidade hoxe somerxida de Duio, preto de Fisterra. Este encarcerounos decontado. O corpo do Apóstolo quedou oculto na maleza. Milagrosamente, derrubáronse os muros do cárcere e os discípulos deron fuxido de alí. Régulo decatouse e enviou un exército na súa procura. Este exército perece no río Tambre cando a ponte se derruba prodixiosamente ao seu paso.

Tras estes feitos asombrosos, Lupa decide axudar os maltreitos visitantes, proporcionándolles un carro como transporte e dous bois como tracción. O regalo tiña unha sorpresa inesperada: os bois eran realmente dous touros. O terceiro milagre prodúcese cando os touros saen camiñando mansamente e se deteñen a escasos metros de onde está a actual catedral de Compostela. Na rúa do Franco hai unha capela que recorda o lugar exacto onde pararon estes touros amansados polo poder do Apóstolo.

Ante estes feitos asombrosos, Lupa, a raíña, resígnase no seu empeño de impedir o enterramento do Apóstolo nas súas terras. Santiago será enterrado no cemiterio próximo de Amaía, nunha Arca Marmórica. Alí permanecerá no anonimato ata o seu descubrimento no século IX, dando lugar ao nacemento de Compostela. Hai relatos que falan da reconversión ao cristianismo da nosa raíña ante tanto milagre.

---