O corvo e o torobisco
Había unha vez un corvo que rompeu o bico peteirando na raíz do torobisco. Foi andando, andando e atopou unha besta e díxolle:
- Besta, dásme unha seda para atar o bico que rompín peteirando na raíz do torobisco?
- Se me dás un monllo.
- Un monllo darei á besta e a besta darame unha seda para atar o bico que rompín peteirando na raíz do torobisco.
Foi andando, andando e atopou un segador e díxolle:
- Segador, dásme un monllo?
- Se me dás unha ovella.
- Unha ovella darei ao segador. O segador darame un monllo. Un monllo darei á besta e a besta darame unha seda para atar o bico que rompín peteirando na raíz do torobisco.
Foi andando, andando e atopou un pastor e díxolle:
- Pastor, dásme unha ovella?
- Se me dás un can.
- Un can darei ao pastor. O pastor darame unha ovella. Unha ovella darei ao segador. O segador darame un monllo.
Un monllo darei á besta e a besta darame unha seda para atar o bico que rompín peteirando na raíz do torobisco.
Foi andando, andando e atopou unha cadela e díxolle:
- Cadela, dásme un can?
- Se me dás farelo.
- Farelo darei á cadela. A cadela darame un can. Un can darei ao pastor. O pastor darame una ovella. Unha ovella darei ao segador. O segador darame un monllo. Un monllo darei á besta e a besta darame unha seda para atar o bico que rompín peteirando na raíz do torobisco.
Foi andando, andando e atopou un muiñeiro e díxolle:
- Muiñeiro, dásme farelo?
- Se me dás trigo.
- Trigo darei ao muiñeiro. O muiñeiro darame farelo. Farelo darei á cadela. A cadela darame un can. Un can darei ao pastor. O pastor darame unha ovella. Unha ovella darei ao segador. O segador darame un monllo. Un monllo darei á besta e a besta darame unha seda para atar o bico que rompín peteirando na raíz do torobisco.
O cura e o criado
Era unha vez un cura que tiña unha criada, e durmía con ela coma todos os curas. Entón resulta que meteu un criado e ao explicarlle as cousas da casa díxolle:
-Mira, aquí nesta casa hai unhas normas: ao cura chámanlle Papindios, a criada a Fragansia, aos chourizos os santos –para que non llos fora a comer, claro-, o ghato Mirincholo, ao lume relumbransia, aos bancos triquitrancos.
Un día, o cura xa ía na cama e o criado quedara abaixo. Veu o ghato e veu os chourizos colgados. E saltaba o ghato...Saltaba, saltaba e dunha vez saltou colleu unha restra de chourizos na boca, pero caeu no lume e pegou lume no gato. O criado comezou a chamar ao cura e dicíalle:
Levántate Papindios de los brazos de Fragansia que Mirincholo esta en puertas, cubierto de relumbransia, los triquitrancos se rompen (o gato ía correndo pola igrexa e tiraba os bancos) y los santos se van de marcha.
O defunto
Os que ían as mozas a Lamego, á Meana ou por aí, tiñan que coller o camiño que pasaba xunto á igrexa de San Lourenzo e, se non querían dar a volta, cruzaba polo adro, de xeito que case sempre tomaban polo adro. Pero o adro era tamén o cemiterio; agora fixeron un novo, pero aínda queda algo alí.
E resulta que viña un mozo por alí, xa de noite pecha, e cruzou polo adro. Ao non ver, tropezou cun vulto escuro que había no chan, a el pareceulle un defunto. De súpeto, o defunto botou un berro e o mozo pegou un chouto e botou a correr coma alma que leva o demo e non parou ata chegar á casa, co medo que levaba.
O caso é que o defunto era unha vella á que lle morrera o home e estaba enterrado alí, e ela íao chorar todos os días á noitiña. E debeu quedar durmida ao carón da lápida, e cando o mozo tropezou con ela, botou un berro tan forte que asustou ao outro.
A fonte de San Vicenzo
No interior da igrexa parroquial de Augasantas, concello de Rois (A Coruña), hai unha fonte con auga salutífera para persoas e animais. Con esta auga medran e quedan libres de pragas os froitos se se asperxe cunha póla de oliveira que logo hai que chantar na terra, protexe as construccións que se bendicen con ela, afasta o mal e tempera os perigos que poden quedar nunha casa onde houbese unha morte.
A mellor auga é a que se colle o día de San Xoán e tamén a dos meses de abril e maio; cando se usa sempre hai que dicir: entre Xesús en Xerusalén, saia o mal e entre o ben.
A fonte descubriuse unha vez que pasaba un cego co seu burro. O animal bebeu na fonte e logo espurrou nos ollos do cego que sandou ao instante. Tamén se conta ao revés, e quen recupera a vista é o burro. E aínda se conta que o burro estaba doente e que ao beber a auga recuperou a saúde.
Fonte:
Fulgor na meana
Miña tía, a señora Manuela de Dis, un día fasendo a meda no campo dos monllo, de centeo, resulta que empezou a gritar meu abuelo:
- Botádeme monllos. Veña, lixeiros! Botádeme monllos!
- Ti que ves, Manuel? Ti que ves?
- Nada. Vós botádeme monllos.
- Ti que ves Manuel?
- Nada, vós botádeme monllos!
E despois dixo:
- E agora todos á casa sen pararse con nadie, eh!
E cando íamos chegando á casa vimos un resplandor alá pola Meana. Tres bancos de cera ardendo.
Ao outro día chegou a noticia de que morrera unha muller alí.
Lenda do Pozo Negro
Alenda máis popular do lugar é a "lenda do pozo negro". Esta lenda sitúase no río do Piñeiro, nun dos seus pozos. O pozo negro é chamado así porque en teoría o seu fondo non se vía xa que por algunha razón todas as pedras desa zona son negras.
Conta a lenda que nese pozo habitaba unha bruxa e a poboación estaba sorprendida polo feito de non ver o fondo deste pozo e a posibilidade de que estivese embruxado, polo que se xuntou todo o pobo para comprobar se tiña fondo ou non e se o habitaba unha bruxa ou non. A poboación decidiu botar un carneiro á auga para ver se tocaba fondo, polo que ataron o carneiro con 7 adivais e botaron as cordas ás árbores para ir baixando o carneiro pouco a pouco. Cando a xente subiu o carneiro á superficie só subiron os cornos do animal. A xente quedou moi abraiada por este feito e por esta lenda o pozo foi chamado así.
Non se sabe exactamente cal é o pozo negro, pero o lugar no que coincide a xente é este.
Fonte:
Levanta Tomé que día é
Tomé -dicíalle o ghefe ao criado -Tomé levántate que día é.
E díxolle o criado:- Pois se é día déame de almorsar.
-E se non é día como che vou dar.
-Pois logho déixeme estar.
O lumepán
Estamos ante unha cerimonia pagá de gran valor cultural mais tamén espiritual, pois a través do contacto coas forzas da natureza, solicítase a intercesióndas divindades para favorecer as colleitas do trigo e do pan. A cerimonia celébrase o 30 de abril, data na que o froito do plantío está xermolado e máis ou menos logrado, desenvolvido mais aínda verde e preparado para a fase de maduración, momento clave na colleita.
Coincidindo coas vésperas da festividade de maio -mes das flores- ao pechar o día, á tardiña baixa, reúnense os veciños do lugar para alumear as colleitas: provistos de fachucos de palla acesos percorrendo as lides das agras cultivadas para bendicir os campos. No acto de purificación afástanse os posibles males (pestes, bichería, enfermidades...) co gallo de obter unha boa colleita; ao mesmo tempo que se percorren as veigas vanse repetindo unhas oracións coma esconxuros que proporcionarán a protección das colleitas. A cerimonia, cargada de misticismo e simboloxía, foi pasando dunhas xeracións a outras dende tempos inmemoriais, pois ritmos desde tipo (orixe pagá) son contemplados na Galicia xa desde a época dos suevos –a partir do século V–. Na actualidade a súa función perdeuse, entre outras cousas por non haber veigas plantadas con cereais.
O proceder para alumear o pan non se centrou só neste cereal, pois os ritos para as boas colleitas estendéronse por todos os cultivos en xeral, non só ao pan e ao trigo, senón tamén ao millo, uvas, cebolas, liño...Todo aquilo que ten ou tivo unha importancia vital no sustento dunha casa, polo que as oracións se foron adaptando para a plantación do cultivo en concreto.
Un dos primeiros escritos que dan testemuño do Lumepán foi recollido por Alfredo Vicente, quen o describe como unha tradición ou costume popular dos ‘lugareños’ relatando marabillosamente o que acontece neste val onde se atopa Pazos, Arreten, A Matanza, Lestrove... Unha noite do 30 de abril de 1875 don Alfredo é testemuña do que alí acontece, un verdadeiro espectáculo único no panorama rural, ao igual que digno de redactar:
... Por un instante imaxinar en plena noite revivir aquela estampa senlleira, divisar nos campos, leiras e veigas a luz que desprenden os fachicos de palla ardendo en movemento entre o plantío, aumentando o número segundo pasa o tempo...
Escoitar aquel son do rezo da xente, as diferentes oracións de esconxuros no tumulto da noite da primavera, cantos inauditos doutra era, o arrecendo a fume de palla queimada...Son sensacións tales de nos trasladar a outro mundo, outra época por un instante, unha viaxe ao tempo dos nosos ancestros onde todo se volve máxico e confuso para un espectador abraiado que ve nestas lapas almas en pena que vagan polas veigas...
Á luz do fachico, as caras tórnanse rostros demoníacos...Trazos propios da visión de alguén alleo a este rito profano, unha das cerimonias agrícolas máis interesantes e sorprendentes onde se mestura a convicción sobrenatural coa sabedoría do pobo...
Non todo o que acontece nestas cerimonias é por acaso nin feito illado, a entrada da primavera coincide co espertar dos seres vivos, así como co nacemento de milleiros de insectos que, entre outros, se nutren dos cultivos. O feito de manter acesos moitos fachicos xera unha cantidade de fume que dalgún xeito minimiza a presencia dos parasitos neste tempo, actuando como fumigador de pregas, mais de efectividade relativa.
Fonte:
- Foliada en Rois ‘Terriña...A Nosa!’
- José María Cebeiro Fernández e Xosé Francisco Noia Souto. Concello de Rois. 2014
A man branca
Meu avó e máis un tío eran carpinteiros. Ían traballar a Contimunde e cando acabaron invitáronnos a tomar algho. Estiveron falando e pasoulles o tempo; xa sería a media noite.
Había un camiño e viñan por diante da ighlesia de Rois. Cando estiveron máis cerca da ighlesia, viron unha man branca que os chamaba desde a porta. A man semellaba saír directamente da porta, e non se vía o dono da mesma. Eles quedaron quietos e dille meu avó ao tío:
- Xan, temos que ir alí que chaman por nós.
- Ti estás tolo?
- Sí. Chaman por nós. Imos alí a ver que nos queren.
Porque o meu avó era moi bromista, pero así e todo había que saber o que era.
Entón o outro, por non ser menos, foi detrás del.
Subiron as escaleiras e foron onda a man que estaba na porta...O meu avó botouse a rir.
A man era un anuncio que tiñan peghado na porta e que se despegara de tal forma que parecía unha man que se movía co aire. E se non foran, pensarían que os chamaba un defunto ou unha alma en pena.
A maestra de Buxán
Antes a mestra de Buxán, viña na linea, no coche de linea. Entón, ao chegar alí á dos Santos, víñana buscar os rapaces nun cabalo. E houbera unha noite de treboada e enchera o río. Alá onda a ponte había que pasar por uns pasos. Entón ao atravesar o río os rapaces atravesaron e o cabalo saltou e a mestra caeu e levantóuselle a saia e véuselle todo. Levantouse enseghida e díxolle aos rapaces:
-¿Que? ¿Habeis visto mi agilidad?
-Si, pero nós chamámoslle outra cousa.
O muíño de Liúfe
Unha vez miña nai e miña avoa tiñan que ir librar o muíño a Liúfe, na Pontenova, porque cando se poñía e terminaba, había que libralo porque non se podía deixar toda a noite para que non se lle mollase o ghran. Entón, tíñano que ir librar de noite á hora que fose; sabían que ían acabar alá preto das doce da noite. Colleron o farol, pero non tiñan aceite. E dille a finada de miña nai:
-Mira, mi madre, de paso que imos, paramos alí na casa dos Cantillos e pedímoslle un pouco de aceite que seguro que o han de ter. E imos ighual, porque polo camiño vese ben e alí collemos un pouco para librar o muíño.
Foron pola casa dos Cantillos, pero estaban as compañeiras de miña nai cos mozos aínda de regueifa e á miña nai deulle vergonza ir pedir o aceite, así que alá foron.
Chegando ao muíño, que está así no fondo dunha costa, viron unha cousa neghra pola parte de arriba e pareceulles que podía ser un aparecido ou unha alma en pena. Asustáronse e non eran capaces de ir ata alí. Entón dille miña avoa:
- Mira, imos á casa das de Pan (que era unha muller de alí, da Pontenova) que dixeron que querían moer despois de nós, que lle querían botar millo elas, e que veñan. Así non estamos nós soas e non temos medo.
Foron e chamaron:
- María, mira, vindes logho moer? Que dixestes que queriades moer despois de nós.
E díxolles a María:
- Ai, mira, xa che levamos o millo e puxémolo na porta. E tapámolo cun mantelo porque parecía que ía chover. Así que se fas o favor súbemo para riba e déixasme e chave na porta, que mañán xa iremos nós collelo.
E resulta que a pantasma que elas vía, o susto que pasaron, era o mantelo tapando o millo.
O porviso
Unha vez foron ao muíño, de noite, unhas mozas da aldea de Barro, na parroquia de Oín. Era polo mes de febreiro, e xa levaba moitas horas xeando, cunha xeada tan forte que estaba todo branco. Facía tanto frío, que non había roupa capaz de quitalo de enriba.
Cando viñan de volta encontraron un añiño nunha leira á beira do camiño, xa medio morto polo frío da xeada; tanto que case non daba alento. As mozas collérono e levárono para a casa ao pobriño, a ver se o podían quentar e devolverlle a vida. Chegaron e puxérono na lareira a carón do lume, dándolle fregas para que acordara. O año, en canto lle pasou o frío, peghou un chouto e púxose na porta dicíndolles:
- Ghughurughu, as mociñas de Barro quentáronme o cu!!!
Era o trasno. E disque era o Porviso.
Presaxio de morte
Unha vez víñamos da festa de Padrón todas as compañeiras e máis os nosos mozos e íamos todos xuntos. Pero había dúas rapazas que non tiñan mozo. E empezaron a correr e adiantáronse. E ao subir unha costa vese todo o que hai. E daquela había unha casa, a última casa á esquerda, que agora hai máis casas.
Entón, ao cheghar arriba, unha das rapazas abrazouse na outra e díxolle:
- Ai, mira o que hai alí!
E a outra tamén mirou, e veu que había un enterro, saía unha caixa daquela casa, e viron ao curo e á xente toda.
Volveron a correr ata xunto a nós todas asustadas e contáronnos o que viran. Berrámoslles e dixémoslles que se estaban tolas e non lles fixemos caso.
Aos poucos días unha muller foi para Santiagho e volveu morta.
E unha desas rapazas polo visto vía cousas e sabía cando alguén ía morrer. E din que ao abrazase á outra, ela tamén o veu.
E viron todo o enterro antes de que pasara, case oito días antes.
A última vontade
Era un paisano que nunca tuvera nada. Vivían nunha casa da renta e un día púxose moi enfermo, moi enfermo e díxolle á muller:
- Ai! Vaime buscar o notario que eu quero facerche testamento.
E díxolle ela:
- Que testamento vas facer se nunca tivemos nada? Non temos nada, que testamento vas facer!
- Bueno, eu quero que vaias buscar o notario, o cura e mais o xuez que eu quéroche facer testamento.
Ela pensou: “A ver se lle tocou a lotería por aí e tenos aghachados e non dixo nada”. Entón foi a muller pensando, pola gholosía dos cartos “A ver se ten algho!” E foi e avisou o notario o cura e o xuez. Chegaron alí e dixo el:
- Eu quero facer testamento. A ver muller tráelle uns tallos que hai por aí, ho. Tráelle uns talliños que senten aí.
Colleu uns talliños vellos que tiñan alí, púxoos un dun lado, outro doutro e outro aos pés da cama. E entón o paisano estirouse así e dixo:
- Ai! Ai! Que a ghustiño morro por morrer no medio de tres ladróns.
