O substantivo eira formouse a partir do latín AREA, ‘espazo libre, superficie plana’. Na Terra de Iria, as eiras adoitan ser espazos abertos do común, empedrados ás veces, pero case sempre de terra, onde se concentran as rúas da aldea. Arredor das eiras hai hórreos para gardar o gran. Todas as aldeas as teñen pero algunhas casas tiñan eiras en propiedade. Eiró, do latín AREOLA (eiroa), diminutivo de area, eira pequena, é o nome dunha das nosas aldeas, na parroquia de San Xián de Laíño. Xulia Marqués en A toponimia de Trabada fai derivar eiro de AGRUM, ‘campo’, ‘terra labradía’. A Fonte de Eiró está arriba do Cruceiro de Gradín. Trala Eira, A Eira de Mateo, A Eira das Pías, A Eira da Malla, A Eira dos Mouros, A Eira das Murallas, Sueiras e Cabodeiras están en Bexo. A Eira, A Eira de Ramón de Jesús, A Eira dos Tobíos, A Eira dos do Campo e O Campo das Eiras son de Bustelo. A Eira de Baixo e A Eira de Riba son de Teaio. A Leira da Eira e Tras da Eira pertencen á Devesa. A Eira e A Eira do Hórreo quedan no medio de Tarrío. Suaseiras e A Eira da Malla son de Reboiras. Hai en Eiró A Eira Vella e A Eiriña, que tamén é topónimo de Pexegueiro. Na Aldea da Igrexa temos A Eira de Lucas e A Eira Vella. A Eira de Baixo é do Rialiño. Tamén hai A Eira de Baixo, A Eira Vella e A Eira de Nuno (Méndez Ferrín, no Consultorio dos Nomes e dos Apelidos galegos, explica que Nuno é corrente na documentación medieval galega e que se formaría desde unha palabra romance NUNNU, de carácter afectivo, ou propia da linguaxe dos nenos) en Traxeito. A Eira das Cabanas, A Eira Vella e A Eira de Riba están en Imo. A Eira de Riba, A Eira de Baixo (na que se celebraba a festa de San Roque), A Eira da Menor, A Eira de Roquiño e A Eiriña da Ardeira (sinónimo de arteira: ‘habelenciosa’, ‘astuta’) son de Castro. A Eira de Riba e A Eira de Baixo hainas en Sar. As Eiras son de Vigo e A Eira de Revixós. “Vou polas eiras cantando vendo donda ven o vento” dinos Rosalía, que debeu de andar polas nosas vendo de onde o vento viña. Por que outras, senón?

Arriba de Traxeito, xa lindando con terras do concello de Rois está A Enciñeira. É fitotopónimo, nome dunha árbore, a aciñeira ou enciñeira, de nome científico Quercus ilex, que foi sagrada para os celtas. Chegounos desde ILEX en latín, e despois de ILICINA, pero antes do grego HYLE, ‘madeira’ e tamén ‘materia’, primeira substancia coa que Aristóteles nos expulsou da caverna dos soños de Platón. Estaba no nome do Pico Sacro, Monte Ilicino, que se ve desde as terras máis occidentais dos Laíños. Xa non hai enciñeiras en Dodro pero debeu habelas en tempos. Nunha cita do padre Sarmiento di que en Taragoña atopou unha mata pequena delas e fala dunha moi fermosa en Carril. É agora especie rara en Galicia, véndose a súa área restrinxida á algúns enclaves da provincia de Ourense.

Entrechedeiros e Entrecastellanos xa os vimos en Imo, Entrearrós é de Reboiras. En Entrecarreiras, abaixo de Tallós, había un pouso. Enterregos (Entrerregos) está en Manselle e tiña pozos coma noutras aldeas para regar o millo no vran. Como vemos, topónimos todos precedidos pola preposición entre, (INTER en latín) que indican situación no medio doutros dous.

Como os primeiros monxes buscaban a vida solitaria e contemplativa erguían as ermidas en lugares arredados. A voz chegounos directamente do grego EREMUS, ‘ermo’, ‘deserto’, terreo inculto e solitario. Son por tanto capelas ou pequenos santuarios situados no monte, lonxe das aldeas. No Nomenclátor figura “ermida”, que é hoxe a forma normativa, pero na documentación medieval adoita aparecer así mesmo como “hermida” (Timilga). É o apelido dos donos do Pazo de Hermida en Lestrobe, que comentaremos máis adiante. En Bexo rexistramos hoxe A Capilla (A Capela) pero os máis vellos chámanlle A Armida (A Ermida). En Manselle hai tamén A Armida cara ó nacente da aldea e preto dela A Capilla, castelanización do orixinario. E hóuboa, a do Anxo da Garda, pois está nos libros de fábrica de San Xián de Laíño. No monte San Gregorio, na ladeira de Padrón, a uns pasos do noso concello, está a Ermida do Santiaguiño do Monte e detrás dela, a Casa do Ermidaño. Hai noticia de varios eremitas que rexeitaron as vaidades mundanas para se retiraren a estas soedades prácidas, entre eles quedounos o nome dunha dama aristócrata francesa do século XV, Alicia d’Harcourt.

Do lado de baixo das casas de Traxeito están As Escaleiriñas. Os chanzos estarían marcados no arró para salvar o desnivel. No Rialiño hai O Esqueiriño. As Escaleiriñas, estas de pedra, estaban así mesmo en Lestrobe, abaixo da Praza, do outro lado da estrada para baixar pola beira do Rego. Os topónimos chegánnos desde o latíno SCANDERE, ‘subir’, que deu scalaria. Son escaleiras cando están fixas, as das casas ou as do campanario da igrexa. Despois temos esqueiros e esqueiras para subir ó hórreo ou para poñerlle o peruco a un palleiro, e esqueiras de encarte de dúas filas de bances para podar as altas vidras das latas. Xacob, o patriarca bíblico, soñou unha escaleira infinita de anxos ociosos que subían e baixaban dos ceos. Nas sagas nórdicas, Galicia, Jacobsland, era a Terra de Xacob, que é o nome hebreo de Santiago.

Se procedera do latín SQUALIDUS, ‘inculto’, designaría un terreo ermo,vougo, ou moi dificultoso de traballar. O Agro do Escalo estaba abaixo de Lestrobe. Escallo é estaca ou plantón, ponla verde que se espeta no chan para que abarbe e prenda. En Frampas II Eligio Rivas recolle en Beluso escalo como ‘paso nun muro por medio de escalón’. É tamén nome de peixe dos nosos ríos pero aquí estamos xa lonxe do Sar.

O Colexio Eusebio Lorenzo Baleirón, O Grupo, fíxose no Pazo, sobre as ruínas esquecidas da torre dos Soutomaior. Pero antes, nos anos sesenta, en Bexo, Imo, Teaio, Traxeito, Chenlo, Dodro e Lestrobe construíronse escolas clonadas, idénticas as doutras comarcas galegas. Cada un dos nomes iría pois precedido da palabra Escola, do latín SCHOLA. Á Escola de Chenlo, coma a outras, abaneábanlle as baldosas ós dous días de inaugurala, pero todas seguen aí, algunhas acollendo ós nosos meniños. Arrecenden aínda a xiz e a gomas Milan, a tinteiros derramados e a leite en pó do Plan Marshall. É curioso que nos alimentaran coma astronautas americanos nesta terra vasta de praderías e vacas de ubres xenerosas. En Tarrío deuse escola no Pazo e antes na Casa de Paco de Serodio, na que se conservan aínda algúns azulexos do rótulo. Así foi tamén noutras aldeas. A Escola de Tallós non foi necesario construíla porque xa había unha fundada pola Unión de Residentes de Dodro na Arxentina, que seguiu pagando os gastos do mestre ata o ano 1956, situación que desde logo non foi común na Galicia da posguerra. “Detrás da parede da escola/ Antes do trebón/A nube pensa/No rapas que xoga/Á estornela”, é haikú do poeta Ramón Reboiras, que estudou alí, instantánea en verso Polaroid, iluminación de Rimbaud.

No monte de Pinas, arriba de Castro, Escorredía está en terreos de forte caída. A palabra chegounos a partir dun derivado de VIA CURRITORIA, ‘corredoira’, como sería EXCURRICARE, ‘escorregar’. Virían sendo pendentes polas que escorren as augas con forza debido ó desnivel. Dise tamén das terras ben drenadas. Escorredía está en terreos de forte caída. A palabra chegounos a partir dun derivado de VIA CURRITORIA, ‘corredoira’, como sería EXCURRICARE, ‘escorregar’. Virían sendo pendentes polas que escorren as augas con forza debido ó desnivel. Dise tamén das terras ben drenadas.

Talvez se formaron a partir de As cubelas ou As covellas, derivados de cova (lat. vulg COVA, lat. CAVU, ‘oco’). Escubillar é, no dicionario de Franco Grande, “furar, escavar”. As Escubelas son da braña de Dodro.

A Espadaneira, na Braña de Lestrobe e O Espadenal, na de Bexo son extensións de espadanas. Nalgúns lugares de Galicia chámaselle espadana ou pendón á flor do millo, o que aquí son os pabóns e cencenos en Rianxo. Nas nosas brañas a espadana é o lirio amarelo (Iris pseudacorus), ó que se refire Sarmiento, pero tamén son espadanas as Typha Latifolia de vistosas flores tubulares, que están colonizando extensións enteiras dos humedais de Dodro. O Padre Merino chámalles espadanas ás dúas. As follas semellan espadas, de onde toman o nome (lat. SPHATA) e botábanse no chan para facer as alfombras o día do Sacramento. Rosalía deixounos lirios e pensamentos sombrizos cubrindo o campo de Cornes. Os que están no Evanxeo de Mateo (Ollade os lirios do campo …) non sabemos con certeza se son as nosas espadanas ou algunha das outras flores que adornarían os campos galileos. Ás Brañas de Laíño poden vir os pintores a encher as súas paletas co verde esmeralda dos herbais, o roibén que tingue as marxes dos esteiros, os cobres das canabeiras secas ou nos illós dourados das campías cando é o tempo dos lirios e espadanas.

Espiñeira é abundancial e como espiños designamos diferentes especies botánicas que teñen espiñas (do latín SPINU). Algunhas empréganse como patróns para enxertar pereiras. Xa nolo contou Sarmiento. A pereira brava (Pyrus pyraster) dá peros, peras pequenísimas, astrinxentes, que só se dan comesto de moi maduras. O abruño ou ambruiñeiro bravo (Prunus espinosa) ten nos froitos azuis de Patinir. O espiño albar (Crataegus monogyna), que nos regala a neve en primavera, é o albespí dos trobadores da Provenza e tamén o deixou Eusebio Lorenzo, como agasallo nos seus versos: “Que o tempo nunca ancore nos teus ollos como ancora no espiño na pel das miñas maos ou no poema”. Aguirre chámalle estirpo. En Irlanda é morada das fadas. De quedaren algunhas por aquí andarán entón pola Espiñeira de Bexo, en Espiño, preto de Vigo, onda a desembocadura do Sar e no Castro de Traxeito, ou máis ben definitivamente desorientadas nalgunha das derradeiras carballeiras do occidente.

No rego de Manselle, no de Tarrío, no San Lufo, no vello río das Maulas que se demoran debuxando meandros caligráficos polos lenzos alagados das brañas, entra auga do río grande co fluxo das mareas e inunda prados e ribeiras formando esteiros, palabra que deriva do AESTUARIU latino e de AESTUS, ‘marea’. No Tumbo de Santa María de Iria, do século XV, fálasenos dunha “Ponte d’Esteyro pequena, que esta junto con o rio do Sar”. Non a hai agora. Longos esteiros son as desembocaduras do Sar e do Ulla pero nós, como topónimo, témolo abaixo da Avesada e na braña de Tallós: O Esteiro. Ó espazo que queda entre os dous esteiros chamábanlle os mareantes do Ulla O Corredor de Laíño. No Esteiro de Tallós bañábanse os desa aldea e os de Reboiras pinchando desde as ponlas alabeadas dos ameneiros. Os de Dodro, no San Lufo; os de Lestrobe, no río do Pozo ou das Maulas e no Sar; na Brañiña ou no Redondo os de Imo e Bexo … Ó longo esteiro do noso río Ulla chámanlle Baltasar Porreño, no Nobiliario del Reyno de Galicia (de fins do século XVI), e despois Sarmiento, A Ría de Padrón. En todo caso, esteiro é sobre todo topónimo costeiro, da beiramar e aquí estamos a tres leguas do salseiros do mar da Arousa por máis que a Lei de Costas nos queira facer mariñeiros terra adentro. As cousas como son.

Estivadas son terras incultas, cavadas e rozadas, nas que se queiman os terróns para despois plantar. Con ese sentido están no verso rosaliano “Cal na cinza das grandes estivadas”. A palabra é por tanto sinónimo de roza ou de avesada. Na opinión de Gonzalo Navaza procede do latín STIPES, ‘estaca’, tronco, de onde nos veu estirpe, aínda que o seu significado orixinal fora o de ‘terreo cercado’ (“As estibadas ou estivadas. Nota etimolóxica”). Sarmiento esclarece os traballos que se fan nas estivadas: rozar, queimar, labrar e sementar. Eladio Rodríguez, nunha das acepcións do término, explica que eran predios comunais cerrados con terróns, sebes ou valados, que se distribuían entre os veciños pero que volvían a ser do común unha vez vencido o prazo estipulado. Na parroquia de Dodro, estivada é palabra viva na fala cotiá como sinónimo de toxeira, terreo particular no monte, o que en Laíño chamamos revoltas. Están preto das aldeas, por debaixo do monte comunal pero designan sempre propiedades individuais, precisamente para distinguilas das que son de todos. A Estivada Verde, O Agro da Estivada e As Estivadas e A Estivada son de Bexo. A Estivada e A Costa Estivada están no monte Valouta. A Estivada é da braña de Tallós, de Lestrobe e de Imo, O Agro da Estivada de Teaio, A Estivadiña do Río do Rialiño e A Estivadiña de Revixós e Lestrobe.

Estroído é arcaísmo, sinónimo de destruído, tanto en galego coma en castelán (aparece no Calila e Dinma e no Conde Lucanor) pero ignoramos cal poida ser a súa relación con este topónimo Os Estroídos, de Dodro, se a hai.

Seguramente O Exo, preto da aldea de Bexo, sexa sinónimo de exido, co significado de curral, horta, quinteiro. A palabra acabou tomando outras acepcións moi próximas entre si, pero os eixos, exidos, eixidos, enxidos ou enxidros, como por aquí se chaman, (do latín EXITU, ‘saída’), pechados ou non, están polo común arrimados ás casas e son terreos cultivados de pouca extensión, pero non mousías. Hortelexos, eirados e cacheiros minúsculos nos que se plantan hortalizas, legumes… O Elucidário, de Joaquim de Santa Rosa dános aínda algúns outros sinónimos: facendiña, quintalsiño, hortexo, conchouso. No Libro de Notas de Álvaro Pérez, notario da Terra de Rianxo e Postmarcos (1457) falando da nosa aldea lemos: “enjido e asento rrasonable, para morar hun labrador eno dito lugar de Terrío”. Hai en Rosalía versos para os enxidos primeiros nos que folgou de nena e para o final: “É que a morte querme/Para o seu enxido”.